Halının Tarihi Gelişimi, Neden Halı Kullanıyoruz?

 İnsanoğlu ilk çağlardan beri ayaklarını soğuk zeminden ayırmaya çalışmıştır. İlk zamanlar insanlar evlerinin zeminini kaplamak için hayvan kürkü kullanıyorlardı. Hayvanların evcilleştirilmesiyle birlikte  daha sofistike bir örtü ihtiyacı ortaya çıktı. Kürklerinin kesilmesiyle dokuma örtüler yapılmıştır. Böylece halı doğmuş oldu.

     Tarihçesine geçmeden önce  dokumanın ne olduğuna dair bazı temel bilgiler vermek istiyorum. Halı dokumak  için bir çözgü ipliğine (dikey olarak gerilmiş bir iplik) ve dikey olanlarla yatay olarak iç içe geçmiş bir dolgu ipliğine ihtiyacınız vardır. Çözgü ve dolgu ipliği halının temelini oluşturur.Hav ise halıya tasarımını veren ekstra ipliklerdir. Bir dokuma tezgahına da ihtiyacı vardır. Temel işlevi daha kolay dokuma için çözgü iplikleri germektedir.

    Dokuma ipliklerini çözgü iplikleri ile nasıl ilmeklediğinize bağlı olarak, farklı dokuma yöntemleriniz olur.Bunlar tamamen kendinize ait bir  hikayedir. Halıların gerçek kanıtlarından önce eski atalarımızın muhtemelen birbirine geçmiş saplardan ve asmalardan oluşan paspasların kullanıldığı düşünülüyordu. Koyun ve keçilerin saçları ve yünleri için kırkıldıklarının ve daha sonra eğirilip ilkel halılar haline getirildiğine dair M.Ö. 1953 yılında keşfedilen ve hızla bu kanalın temel öğesi haline gelen bir Mısır duvar resminde bulunan diğer kanıtlar M.Ö. 1480 yılları civarında  tarihlenen bir dokuma tezgahını göstermektedir. Ancak eski Mısırlıların  M.Ö. 3 bin yıl gibi erken bir dönemden itibaren renkli yünlü kumaşlardan dokuma parçalarına ve ayrıca keten halılara sahip oldukları bilinmektedir. Ancak halıların ortaya çıkışı ve yayılışı biraz gizemlidir. Halıcılık sanatının Eski Mısırlılar tarafından Ortadoğu'ya,  Moğolistan'a ve Çin'e yayıldığını öne süren araştırmacılar var. Diğerleri ise halıların ilk olarak Orta Asya'da bir yerde yaratıldığını söyleyerek  bu iddiaya karşı çıkıyor. Öyle olsa bile, günümüze ulaşan en eski halı 1940' ların sonlarında keşfedildi. 

 

                                                                                                

       Sovyet antropolog Sergei Rudenko, Rusya'nın Sibirya kentindeki buzla dolu İskit mezarlarını kazarken şu anda hayatta kalan en eski halı olan pazyryk halısını buldu. Bu inanılmaz derecede detaylı  halı bulunduğunda donmuş olduğundan neredeyse mükemmel durumdaydı 183 x 200 santimetre boyutlarında olup halının tamamında toplam 1 milyon 250.000 düğüm olmak üzere santimetrekare başına yaklaşık 36 düğüm yoğunluğuna sahiptir. Büyüleyici derecede ince olan bu halı  çoğu modern halıdan daha fazla düğüm yoğunluğuna sahiptir. Halı griffonlara benzeyen bir bordürle çerçevelenmiştir. B.unu 24 ala geyikten oluşan bir bordür takip etmektedir ve en geniş bordürde de 28 at sırtında ve alttan inmiş adam figürü bulunmaktadır. Ancak milattan önce ile 4. yüzyıl civarına tarihlenen bu eserin kesin kökeni bilinmemektedir. Kimisi İskit ya da Ermeni olduğunu düşünürken kimisi Pers imparatorluğu'ndan ithal edildiğini düşünüyor. Sergei Rudenko nun  görüşü bu yönde.

     Şu anda pazyryk halısı Rusya'daki Hermitage Müzesinde sergilenmektedir. 7 yüzyılda İslam'ın gelişiyle birlikte kilimler ibadet için kullanılmaya başlandı ve günümüzde de kullanılmaktadır. Bu  kilimlere Arapçada seccade Farsça da namazlık adı verilmektedir. Amacı öncelikle namaz kılarken yeri ve zemini örtmektir. Bu kelimeler İslam'da mihrap olarak adlandırılan ve namaz kılarken Mekke'ye doğru bakması gereken temel şeklinde bir tasarıma sahiptir. 

      14. yüzyıl başlarında ünlü İtalyan keşif ve tüccar Marco Polo seyahatlerini anlatırken şöyle yazmıştı ve  burada düyanın en güzel ipliklerini ve halılarını en güzel renklerle yapıyorlar. Anadolu bölgesinden bahsediyoruz. Bu bölgenin Selçuklu fethinden önce halı ürettiği düşünülüyor. Anadolu kilimleri olarak bilinen Anadolu ve çevresinden gelen genellikle Osmanlı egemenliği altındaki bölgelere gönderme yapan bir grup halı vardır. Türkiye'de Konya, Beyşehir ve Mısır'da  fostatta bulunan bu halılar 13. yüzyılda tarihlenmektedir. Anadolu Selçuklu dönemine ait 1243-1302 olan bu halılar Anadolu Selçuklu halılarını ilk grubu olarak kabul edilmektedir. Kilimler Divriği, Sivas ve Erzurum gibi çağdaş camilerin mimarı süslemeleriyle benzerlikler taşır.Bizans sanatıyla ilişkilendirilebilir. Güzel halı üreten diğer önemli ülkeler ise kilim kuşağını oluşturan ülkelerdir. Bu kilim kuşağı fos s'tan Kuzey Afrika'ya Orta Doğu'ya Orta Asya ve Kuzey Hindista'a kadar uzanıyor.

     İran halısı adı verilen daha tanıdık bir halı türüne geçiyoruz. M.Ö 400'lü yıllardan kalma İran halılarının o dönemde üretildiğine dair ve bir çeşit lüks eşya olduğuna dair kanıtlar var. Antik Yunan yazarı senopan hanabasis adlı kitabında Farsça içki fincanları ve halıları olduğu bilinen doğrudan yalıtımasyondan söz eder. Senopan daha da ileri giderek şöyle devam eder" temasıyan da sağlığını içti ve ona gümüş  bir tas hediye etti. Bu o zamanlar bile İran hallerini muhtemelen ince işleğinden dolayı lüks eşyalar oldu teorisini doğruluyor. Bazıları hazır et halısının Fas kökenli olduğunu düşünüyor. Ancak bugün hayatta kalan tartışmasız Pers kökenli halılar en pahalı halılardır.M.S  10.540 yıllarına tarihlenen evde bil halıları şu anda Londra ve Los Angeles'ta sergileniyor. Bu halılara halı dokumacılığıyla ünlü günümüz İran'ın evde bin bölgesinde yer alan antik kentten esinlenilerek evde bir adı veriliyor halının boyutu 105 metreye 10,5 metreye 5,3 metre iken yapımı 26 milyon düğüm gerektiriyordu. Bu da onu 18. yüzyıla kadar oldukça güzel bir halı haline getiriyordu. Edmund adında bir İngiliz mucit ve din adamı 1784 yılı dünyadaki ilk elektrikli dokuma tezgahını icat edildiği yıl ancak yıldır. Geçtikçe fikirleri değiştirildi ve daha güvenilir otomatik tezgahlara dönüştürüldü sanayi devriminin gelişiyle ve 19. yüzyıl ortalarında büyük mağazaların icadı ile birlikte gelişen orta kesimin satın alma arızanın şekillendirmeye başladı. Halı sektöründe işler hızla ilerlemeye başladı.Yenilikler birbirini takip etti. En önemlisi üretim hızını büyük ölçüde artıran grip her aksimin ter dokuma tezgahı bu da kaçılmaz fiyatları düşürdü ve hali hazırda bir konut patlamasıyla bağlantılı hale gelen hacimli satışları arttırdı. 1808'leri gelindiğinde her yıl iki kat artıyordu. 1930'larda daha fazla yatak örtüsüne olan talebin bir sonucu olarak süreci daha da hızlandıracak olan Dalton'daki affedilen ilk mekanize tafting makinesi geliştirildi.

      50'li yıllarda bir zamanlar lüks olan duvardan duvara halı sonunda uygun fiyatlı hale geldi. naylon iplikler dokuma ızgara aralıklarına püsküllenmiş olarak kullanıldı bu halılar daha sonra püsküllü desenli duvarlara bitişik ahşap şeritler üzerine gelinmesi ile ve raptiyelerle sıkıca tutturarak yerleştirildi. Günümüzde püsküllü ürünler toplanan %90'dan fazlasını oluşturuyorum bunun %2'den azdır. dokuma ve %6,7'si ise örme örgü kancalı ve iğneleme gibi diğer tüm yöntemleri takip ediyor küresel halı ve kilim pazarını önümüzdeki yıllarda daha da büyümesi bekleniyor. bu sektörün 2023 yılına gelindiğinde bin yedi, 9 milyar dolar değerinde olması bekleniyor önümüzde yapılabilecek günümüzde yapılabilecek o kadar çok halı seçeneği varken halılar yeni nesillerde birlikte geri dönüş yapıyor. Halıların tarihi burada bitmedi ve bitmeyecek de. Sabah zeminler soğuk olduğu sürece halı kullanımından sabahları üşümeyeceğiz.